Του Βασίλη Νέδου
Σήμερα εγκρίθηκε από το Συμβούλιο Γενικών Υποθέσεων της Ε.Ε. ο κανονισμός SAFE (Security Action for Europe) για τη χρηματοδότηση κρατών-μελών, αλλά και τρίτων χωρών, με δάνεια 150 δισ. ευρώ, στην κατεύθυνση ενίσχυσης της ευρωπαϊκής άμυνας.
Ο κανονισμός ήδη έχει συμφωνηθεί από τα κράτη-μέλη και περιλαμβάνει κάποιες ασφαλιστικές δικλίδες για τη συμμετοχή τρίτων χωρών, όπως η Τουρκία, τις οποίες διαπραγματεύθηκε η Αθήνα στο διπλωματικό πεδίο. Δεν τίθεται θέμα κάποιου «βέτο» ή άλλης κίνησης από την Αθήνα στην Ε.Ε., ωστόσο ανοίγει μια ακόμη περίοδος στην οποία οι σχέσεις Ελλάδας και Τουρκίας έρχονται στο προσκήνιο.
Δεν είναι τυχαίο ότι η Αθήνα συνδέει πλέον αυτές τις συζητήσεις για προώθηση της ευρωτουρκικής σχέσης με την παροχή εγγυήσεων ασφαλείας στην Ελλάδα, ανάμεσα στις οποίες και η άρση του casus belli της τουρκικής εθνοσυνέλευσης που ισχύει από το 1995 και αιωρείται ως απειλή πάνω από το δικαίωμα της Ελλάδας να επεκτείνει μονομερώς την αιγιαλίτιδα ζώνη στο Αιγαίο.
Η «Κ» επιχειρεί σήμερα να θέσει ορισμένες ερωτήσεις και να δώσει κάποιες σύντομες απαντήσεις, προκειμένου να συμβάλει στον διάλογο και να «φωτίσει» ένα ζήτημα που αφορά την Ελλάδα ευθέως, καθώς η άμυνα είναι ένας από τους πυλώνες πάνω στους οποίους επιχειρεί η Aγκυρα να οικοδομήσει μια νέα ειδική σχέση με την Ε.Ε.
Τι είναι ο κανονισμός SAFE;
Ο κανονισμός SAFE αποτελεί στην πραγματικότητα το πλαίσιο για τη δημιουργία χρηματοδοτικού εργαλείου ύψους 150 δισ. ευρώ για επενδύσεις στην άμυνα. Πρόκειται για τα χαμηλότοκα δάνεια που θα εγγυάται η Ε.Ε. μέχρι και τις 31 Δεκεμβρίου 2030 και θα μπορούν να εκταμιευθούν σε μία ή περισσότερες δόσεις. Είναι, δηλαδή, ένας κανονισμός που καλύπτει ορισμένο χρονικό διάστημα και απευθύνεται κυρίως στα κράτη-μέλη της Ε.Ε., αλλά και σε τρίτες χώρες, περιλαμβανομένης της Τουρκίας. Ευθύς εξαρχής προβλεπόταν η έγκριση του κανονισμού με ειδική πλειοψηφία και όχι ομοφωνία. Δηλαδή, η Ελλάδα δεν μπορούσε να θέσει βέτο.
Τι σχέση έχει με το σχέδιο επανεξοπλισμού της Ευρώπης (ReArm Europe);
O κανονισμός SAFE είναι μέρος του σχεδίου αμυντικών δαπανών 800 δισ. ευρώ έως το 2030 με την επωνυμία ReArm Europe Plan/Readiness 2030. Τα υπόλοιπα 650 δισ. ευρώ, τα κράτη-μέλη θα πρέπει να τα καλύψουν είτε μέσω εθνικών δαπανών είτε με τη μόχλευση πόρων από άλλες πηγές, όπως η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο SAFE είναι πρώτα και κύρια ένα χρηματοδοτικό εργαλείο που κάθε κράτος-μέλος επιθυμεί να αξιοποιήσει για τη δική του αμυντική βιομηχανία.
Τι έχουν συμφωνήσει τα κράτη-μέλη της Ε.Ε.;
Κατ’ αρχάς ότι σε κάθε εξοπλιστικό πρόγραμμα οι εταιρείες της Ε.Ε. και –κατ’ εξαίρεση– της Νορβηγίας και της Ουκρανίας θα έχουν τουλάχιστον 65% συμμετοχή. Η Τουρκία και τα υπόλοιπα τρίτα κράτη, με σημαντικότερο το Ηνωμένο Βασίλειο, δεν μπορούν να περάσουν την «οροφή» του 35%. Επιπλέον, το 35% δεν αντιστοιχεί σε αριθμό, αλλά σε υποσυστήματα ενός προγράμματος. Παράδειγμα: αν η Ε.Ε. συμφωνήσει σε ένα πρόγραμμα κατασκευής 100 αρμάτων μάχης και αποφασιστεί ότι η Τουρκία θα συμμετάσχει, δεν σημαίνει ότι τα 65 άρματα θα κατασκευαστούν από κράτη-μέλη της Ε.Ε. και τα 35 εκτός αυτής. Αλλά ότι και στα 100 άρματα μάχης θα υπάρχουν κάποια εξαρτήματα, ή συστήματα που θα έχουν αναπτυχθεί και κατασκευαστεί κατ’ αναλογία 65%-35%.
Ποιες είναι οι τρίτες χώρες;
Πλην Νορβηγίας και Ουκρανίας που έχουν δικαίωμα συμμετοχής και στο 65%, οι πιο σημαντικές τρίτες χώρες είναι το Ηνωμένο Βασίλειο, η Νότια Κορέα, η Ιαπωνία και η Τουρκία. Η διαφορά ανάμεσα στις τρεις πρώτες και την Τουρκία είναι ότι έχουν υπογράψει ή πρόκειται να υπογράψουν συμφωνίες ασφαλείας. Η Τουρκία με τη σημερινή κατάσταση κράτους δικαίου είναι αδύνατον να υπογράψει.
Ποιες διασφαλίσεις ζήτησε η Αθήνα έναντι τρίτων;
Στο κείμενο δεν υπάρχει ευθεία αναφορά στην Τουρκία. Για την Ελλάδα ο «ελέφαντας στο δωμάτιο» ήταν η συμμετοχή της Τουρκίας στα δάνεια. Το άρθρο 17 του κανονισμού απαιτεί υπογραφή διμερούς συμφωνίας Ε.Ε. – Τουρκίας για τη συμμετοχή της σε κοινοπραξίες με ευρωπαϊκές εταιρείες. Κατά την ελληνική πλευρά αυτές οι συμφωνίες θα αποφασίζονται με ομοφωνία, σε αντίθεση με τον SAFE. Γιατί; Διότι σύμφωνα με όσα υποστηρίζει η ελληνική πλευρά, η νομική βάση του SAFE (άρθρα 212 και 218 της Συνθήκης Λειτουργίας της Ε.Ε. – ΣΛΕΕ) επιβάλλει ομόφωνη απόφαση του Συμβουλίου για κάθε συμφωνία της Ευρωπαϊκής Ενωσης με τις υποψήφιες χώρες.
Υπάρχει ρητή αναφορά σε αυτές τις διασφαλίσεις;
Οχι. Και τούτο διότι αντιδρούσαν επ’ αυτού, μεταξύ άλλων, οι νομικές υπηρεσίες του Συμβουλίου Υπουργών και η Γερμανία. Ωστόσο, η λεκτική διατύπωση του άρθρου 212 αναπαράγεται αυτούσια στην 23η παράγραφο της αιτιολογικής έκθεσης που συνοδεύει το κείμενο του SAFE. Επιπλέον, η Κομισιόν διαβεβαίωσε την ελληνική πλευρά ότι το άρθρο 212 θα είναι νομική βάση για τη σύναψη τέτοιων συμφωνιών. Ενώ η Ελλάδα κατέθεσε και συμπληρωματική εθνική δήλωση, που επισυνάφθηκε στα πρακτικά του Συμβουλίου των Μονίμων Αντιπροσώπων (Coreper) της 21ης Μαΐου, όπου αναλύεται διεξοδικά η θέση της Ελλάδας, προκειμένου να μην υπάρχουν παρερμηνείες.
Μπορεί να υπάρξει πολιτική συμφωνία που να περιλαμβάνει πάγιες ελληνικές ανησυχίες (π.χ. άρση casus belli) έναντι συμμετοχής στην ευρωπαϊκή άμυνα;
Πρόκειται για κάτι που αυτή τη στιγμή, παρότι διεκδικείται από την Αθήνα, μοιάζει εκ πρώτης όψεως εξαιρετικά αμφίβολο να επιτευχθεί. Επί της ουσίας η Ελλάδα δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει αυτό το επιχείρημα εντός της Ε.Ε., παρά μόνο σε αδρές γραμμές, ιδιαιτέρως καθώς οι Ευρωπαίοι φαίνονται διατεθειμένοι να δεχθούν κάποιες εκπτώσεις στις αρχές τους, προκειμένου η ευρωπαϊκή άμυνα να προχωρήσει ταχέως. Επιπλέον, το casus belli όσο εύκολα υιοθετήθηκε το 1995 (με ψήφισμα της τουρκικής εθνοσυνέλευσης), τόσο εύκολα θα μπορούσε να αποσυρθεί ή και να επανακάμψει.
Γιατί ο Κυριάκος Μητσοτάκης λέει ότι θα το συζητήσει και με τον Ερντογάν, παρότι είναι ευρωπαϊκό το πρόβλημα;
Ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης εξέφρασε δημόσια τη βούλησή του να συζητήσει για το casus belli με τον πρόεδρο της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στην επόμενη συνάντησή τους, διότι αντιλαμβάνεται ότι αποτελεί ευκαιρία ο συνδυασμός όλων όσων φέρνει η τρέχουσα συγκυρία ύφεσης των εντάσεων στα ελληνοτουρκικά και η βούληση της Αγκυρας να έλθει πιο κοντά στην Ευρώπη για μια σειρά από λόγους. Δεδομένου ότι η Ελλάδα έχει συμφέροντα ασφαλείας που συνδέονται με τη στάση που τηρεί μια υποψήφια χώρα, η ανακίνηση ενός τέτοιου ζητήματος παρουσιάζεται θεμιτή. Παράλληλα, σε μια τέτοια συζήτηση θα μπορούσαν να τεθούν από την Αθήνα και άλλα προαπαιτούμενα, όπως, για παράδειγμα, η υπογραφή της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τη Θάλασσα (Unclos) ή η αναγνώριση του απαραβίαστου των συνόρων, κάτι που βέβαια θα προϋπέθετε και μια συμφωνία που θα έλυνε την εκκρεμότητα της οριοθέτησης των θαλασσίων ζωνών και της υφαλοκρηπίδας. Εν ολίγοις, με ή χωρίς συμφωνία για τα αμυντικά, η επίλυση του πυρήνα των ελληνοτουρκικών διαφορών είναι η πιο ουσιαστική και μακροπρόθεσμη εγγύηση ασφαλείας που θα μπορούσε να έχει η Ελλάδα.
Το μπλοκ των «ισχυρών» της Ευρώπης και τα πεδία της συνεργασίας
Κατόρθωσε η Ελλάδα να θέσει κάποια αποτελεσματικά όρια στο κείμενο του SAFE;
Στο άρθρο 16 υπάρχει μια αποστροφή που κάνει λόγο για ανάγκη συνεκτίμησης των συμφερόντων ασφαλείας και άμυνας των κρατών-μελών της Ε.Ε. Και αποτελεί και ένα από τα βασικά επιχειρήματα που ενδέχεται να επικαλεστεί η Ελλάδα σε περίπτωση που τεθεί ζήτημα έγκρισης κάποιου δανείου προς κοινοπραξία η οποία θα περιλαμβάνει την Τουρκία.
Υπάρχει δυνατότητα παράκαμψης αυτού του πλαισίου που εμμέσως τέθηκε στον SAFE για την Τουρκία;
Πρόκειται για κάτι που συμβαίνει ήδη, αλλά έξω από το πλαίσιο του SAFE, ο οποίος άλλωστε μένει να αποδειχθεί αν και πόσο αποτελεσματικά θα λειτουργήσει. Η εξαγορά της ιταλικής Piaggio Aerospace από την τουρκική Baykar είναι ένα παράδειγμα. Ενα δεύτερο, πιο πρόσφατο, είναι η συμφωνία της Τουρκίας με την Ισπανία για την αγορά του τουρκικού εκπαιδευτικού αεροσκάφους Hurjet. Εφόσον η Τουρκία προχωρήσει και σε άλλες τέτοιες συμφωνίες με τη Γερμανία ή και την Πολωνία, που έχουν εκδηλώσει ενδιαφέρον για αυξημένη συνεργασία στον αμυντικό τομέα, τότε επί του πρακτέου η συμμετοχή της στα δάνεια του SAFE μπορεί και να είναι περιττή.
Μπορεί να αποκλειστεί η Τουρκία από τον SAFE;
Θεωρητικά και με βάση τα παραπάνω, η Ελλάδα θα μπορούσε να μπλοκάρει την ομοφωνία για την Τουρκία. Ομως σε κάθε περίπτωση μια πιθανή ατμόσφαιρα έντασης με επίκεντρο την Αγκυρα θα μπορούσε να οδηγήσει την Ελλάδα σε μια θέση ανάλογη με εκείνη της Ουγγαρίας, η οποία εμφανίζεται να προωθεί διαρκώς ατζέντες χωρών εκτός Ε.Ε., και έχει βρεθεί τρόπος παράκαμψής της. Η Ελλάδα δεν επιθυμεί έναν τέτοιο ρόλο, ωστόσο αν τα πράγματα φτάσουν στα άκρα, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Αθήνα θα καταστήσει τη διαδικασία εξαιρετικά αργόσυρτη, κάτι που θα ερχόταν σε αντίθεση με τον ίδιο τον επείγοντα χαρακτήρα της.
Τι ενδιαφέρεται να πουλήσει η Τουρκία στην Ευρώπη;
Η τουρκική αμυντική βιομηχανία επιθυμεί να προωθήσει συστήματα όπως είναι οι μη επανδρωμένες πλατφόρμες κυρίως στον αέρα (UAV), ενώ οι Τούρκοι θεωρούν ότι τα τεθωρακισμένα οχήματα μάχης και προσωπικού (ΤΟΜΑ και ΤΟΜΠ) που κατασκευάζουν, ανταποκρίνονται στην εκπεφρασμένη ανάγκη αύξησης της στρατιωτικής κινητικότητας. Επιπλέον, επιθυμούν να παραγάγουν από κοινού με τις ευρωπαϊκές εταιρείες και πυρομαχικά διαφόρων τύπων.
Τι θέλει η Ευρώπη από την Τουρκία;
Οι Ευρωπαίοι επιθυμούν τη συνεργασία με την Αγκυρα για λόγους που συνδέονται τόσο στενά με την άμυνα, όσο και ευρύτερα με το γεωπολιτικό αποτύπωμα της Τουρκίας. Η Τουρκία αυτή τη στιγμή διαδραματίζει ρόλο στις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή λόγω της παρουσίας της στη Συρία. Επιπλέον, η Τουρκία αποτελεί σημείο συνάντησης και διπλωματικών διαβουλεύσεων γύρω από το Ουκρανικό, ενώ η πρόσβαση της Τουρκίας στον Καύκασο και στην Αφρική την καθιστά πολύτιμο εταίρο και συνομιλητή για την Ευρώπη, η οποία βρίσκεται σε φάση αναζήτησης βηματισμού. Επίσης, η δεδομένη περαιτέρω μείωση της αμερικανικής δέσμευσης στην περιοχή καθιστά τη στενότερη συνεργασία Ευρώπης και Τουρκίας περίπου αναπόφευκτη. Στον τομέα της άμυνας, η Τουρκία διαθέτει βιομηχανικές δυνατότητες υψηλού επιπέδου στον αεροναυπηγικό τομέα και θα μπορούσε να συμβάλει στην ταχεία κατασκευή οπλικών συστημάτων, δεδομένου ότι οι παραγωγικές δυνατότητες της Ευρώπης έχουν αυτή τη στιγμή αγγίξει το απώτατο όριο παραγγελιών.
Ποια η στάση των μεγάλων κρατών-μελών για τη συμμετοχή της Τουρκίας στην ευρωπαϊκή άμυνα.
Το σύνολο των μεγάλων ευρωπαϊκών χωρών, ήτοι η Γερμανία, η Ιταλία, η Ισπανία και η Πολωνία, είναι αναφανδόν υπέρ της συμμετοχής της Τουρκίας στην ευρωπαϊκή άμυνα. Επί της αρχής ούτε η Γαλλία έχει πρόβλημα για τη συμμετοχή της Τουρκίας. Η σκληρή στάση της Γαλλίας έναντι της συμμετοχής της υπαγορεύθηκε κατά κύριο λόγο από την ανάγκη να περιοριστεί το εύρος της βιομηχανικής συμμετοχής άλλων τρίτων χωρών και συγκεκριμένα του Ηνωμένου Βασιλείου.
